Në një fshat të vogël turistik në Korçë janë pesë kisha që kanë afreske ortodokse, të cilat duhen ruajtur. Kishat e Voskopojës janë të veçanta në llojin e ndërtimit, qoftë edhe nga jashtë pasi ngjajnë me hambarë prej guri, që datojnë në shekullin e 18-të dhe funksiononin si vende grumbullimi për personat e besimit të krishterë .
Brenda tyre, ka piktura në ngjyrën blu, të kuqe dhe të verdhe, të cilat konsiderohen si kryevepra që marrin jetë në tema të mrekullueshme si (Krishti i Plotfuqishëm ose Pantokrator) dhe (Shën Nikolla tejkalon perëndeshën Artemis).
“Për ne është si Luvri,” thotë Ministrja e Kulturës e Shqipërisë, Elva Margariti.
Sipas National Geographic, nuk ka objekte të tjera në Shqipëri apo në botë si kishat e Voskopojës dhe afresket e tyre 43,000 metra katrorë. Qeveria i caktoi ato Monument Kulture dhe në vitin 2020 njohu qendrën e fshatit ku ndodhen shumica e tyre si Ansambël Historik. Ndoshta më e rëndësishmja, afresket janë një artefakt mbresëlënës. Është një identitet multikulturor, multifetar shqiptar dhe më parë rrezikonin të shuheshin nën regjimin e mëparshëm komunist.
Është një mrekulli që afresket mbijetojnë, sipas të njëjtit shkrim në NG. Duke filluar nga fundi i shekullit të 18-të, Voskopoja u plaçkit dhe u shkatërrua tre herë në 20 vjet. U dogj në Luftën e Parë Botërore dhe u bombardua në Luftën e Dytë Botërore. Nga më shumë se 20 kishat që dikur ishin në fshat, vetëm gjashtë kanë mbetur, duke përfshirë pesë me afreske.
Në dekadat e fundit, këto thesare arkitekturore dhe artistike rrezikojnë të shkatërrohen. Autoritet rajonale raportuan për dëme të nivelit “SOS” nën reshjet e mëdha të shiut në vitin 2021, kur çatia e saj u shemb. Një tjetër u deklarua në gjendje kritike një vit më vonë.
Tani, ndërsa turizmi në zonë rritet, një grup studiuesish dhe restauruesish të përkushtuar po garojnë për të shpëtuar kishat. Në nëntor, Ministria e Kulturës zbuloi një propozim ambicioz që do t’i sillte ruajtësit e artit nga e gjithë Evropa dhe arkitektët e konservimit për t’i restauruar ato para se të jetë tepër vonë.
“Parisi i Ballkanit”
Shqipëria ka një histori të trazuar. Gjatë mijëra viteve, vendi u pushtua nga disa perandori, nga ato romake në bizantine dhe otomane. Voskopoja lulëzoi, duke u bërë “Parisi i Ballkanit” në vitin 1760, siç shkruajnë vëzhguesit. Voskopoja, në atë kohë një qytet me besim, kontrollonte një rrugë fitimprurëse tregtare tokësore midis Adriatikut dhe Stambollit, që lidhte osmanët me dogët në Venecia , habsburgët në Vjenë dhe më gjerë. Në kulmin e saj, funksiononin rreth 50 esnafe artizanale, duke tërhequr dhe trajnuar artizanë si rrobaqepës, argjendarë dhe armëpunues. Për njëfarë kohe, qyteti kishte të vetmen shtypshkronjë në Perandorinë Osmane.
Nivelet e larta ekonomike të qytetit i mundësuan atij të lulëzonte si një qendër e besimit dhe artit të krishterë ortodoks në perandorinë e dominuar nga Islami, duke çuar në një lulëzim në ndërtimin e kishave. Por duke filluar nga fundi i shekullit të 18-të, qyteti filloi të bjerë. Në vitin 1769 grabitësit, me gjasë nga rajoni, plaçkitën Voskopojën. Banorët ikën dhe qyteti dikur madhështor u reduktua në një fshat të vogël.
Pas Luftës së Dytë Botërore, diktatori Enver Hoxha konsolidoi sundimin e tij mbi Shqipërinë, duke zbatuar ateizmin nën regjimin e tij komunist. Kishat e mbijetuara të Voskopojës, në rastin më të mirë, u lanë pas dore, u përdorën si magazina dhe depo. Kishat e tjera u shkatërruan. Besimtarët fshehurazi fshehën ikona fetare nën dërrasat e dyshemesë në shtëpitë e tyre. Priftërinjtë, si dhe imamët dhe klerikë të tjerë, u ekzekutuan ose u dërguan në kampet e punës.
“Mendoj se është e rëndësishme që fëmijët të dinë se çfarë besonin paraardhësit e tyre, çfarë sakrifikuan dhe çfarë luftuan për të shpëtuar,”- thotë Fjoralba Prifti, drejtore e Muzeut Kombëtar të Artit Mesjetar në Korçë, i cili mban 6,400 ikona, duke përfshirë edhe shumë të shpëtuara nga kishat e Voskopojës.
Kur regjimi ra në vitin 1991, fshatarët u mblodhën në Shën Nikollë.
“Edhe pse kishin frikë, kishin njëri-tjetrin,”- kujton At Thoma Samaraj, kryeprift i kishave të Voskopojës që në atë kohë.
Koha ka vazhduar të degradojë kishat. Në vitin 2002 dhe 2004, ata fituan njohje të dyshimtë në listën e “shikuar” të Fondit Botëror të Monumenteve të vendeve të trashëgimisë në rrezik. Në vitin 2018, ata hynë në listën e “ 7 më të rrezikuarve ” të Europa Nostra.
“Është një vend ndërhyrje e vazhdueshme, i gjithë fshati,”-pranon Margariti, ministrja e Kulturës. Por ka kaluar më keq.Kjo është fryma e shqiptarëve – duke rezistuar gjithmonë dhe duke treguar gjithmonë se mund të vazhdojnë artin e tyre, trashëgiminë e tyre kulturore, ndër vite,”- shton ajo.
Bukuri e brendshme
E ndërtuar në vitin 1699, është më e madhja dhe më e vjetra nga katër kishat me afreske që qëndrojnë ende në fshat. Tre të tjerat u ngritën brenda disa dekadave dhe të gjitha janë të vendosura afërsisht në të njëjtin stil bazilika. Ajo që e dallon secilin është arti në mure. Arti ortodoks duhej t’u përmbahej disa parimeve të ikonografisë fetare, dhe afresket duhej t’i përcillnin historitë e Biblës dhe të krishterimit të hershëm tek një kongregacion analfabet. Pjesa tjetër varet nga imagjinata e piktorëve.
Ka shpresë për kishat e mbetura të Voskopojës. Të inkurajuar nga rritja e turizmit, vendasit po hedhin dritë mbi strukturat, fshatin dhe historinë e tij. Në nëntor, Ministria e Kulturës shpalli një plan ambicioz për restaurimin dhe zhvillimin e qytetit. Ministria ka dorëzuar propozimin në Bankën Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim për financim, i cili sipas Margariti mund të arrijë rreth dy milionë euro (2.1 milionë dollarë). Projektet e rehabilitimit do të zgjasin të paktën dy vjet.
Ndërkohë, studiuesit kanë nisur tashmë punën për afresket e Shën Nikollës. Në një fushë pak përtej fshatit ekzistues sot, shenjat shënojnë vendin ku dikur qëndronin akademia e madhe, biblioteka dhe shtypshkronja. Dhe në Muzeun Kombëtar të Artit Mesjetar, i cili pati një rekord prej 27,000 të pranishmëve këtë vit, vizitorët mund të shohin nga afër një duzinë ikona të Zografit, së bashku me pikturat e bashkëkohësve të tyre, gdhendje në dru dhe punime metalike.
